BÁCH VÀNG

Xanthocyparis vietnamensis Farjon & N. T. Hiep, 2002.

Họ: Hoàng đàn Cupressaceae

Bộ: Hoàng đàn Cupressales

Đặc điểm nhận dạng:

Cây gỗ nhỡ, cao 10 - 15 m, với đường kính đến 0,5 m, thường xanh, phân cành ít nhiều ngang, cành mang lá nhiều, hầu hết mọc xiên chen lấn nhau hoặc rủ xuống, tạo nên vòng lá hình tháp rộng ở cây non, xếp đều đặn hoặc tạo nên mặt phẳng cụt ở cây già; vỏ thân nhẵn, mỏng, màu đỏ tới nâu đỏ, có sợi. Lá biến đổi, thường có 3 kiểu trên một cây; trên cây hoặc cành non, thậm chí cả trên cành già mang kiểu lá non hình dùi, dài 15 - 20 mm, rộng 1,5 - 2 mm, xếp thành 4 dãy lá đính gần vuông góc với cành, có hai dải lỗ khí màu trắng chỉ ở mặt dưới; lá chuyển tiếp hình vảy, hình mũi mác, giống lá trưởng thành, nhưng dài hơn (5 - 7 mm), xếp thành 4 dãy xít nhau; lá trưởng thành hình vẩy ngắn xếp lợp lên nhau, dài 1,5 - 3 mm, rộng 1 - 1,3 mm. Nón đực hình bầu dục, dài 2,5 - 3,5 mm, rộng 2 - 2,5 mm, đơn độc, mọc ở đầu cành, mang 10 - 12 vảy nhị hình tam giác, mép hơi răng cưa, đỉnh nhọn, bên trong mang 2 túi phấn. Nón cái đơn độc, hình cầu, ở đầu cành mang 2 đôi vảy (rất hiếm khi 3), màu xanh khi non; khi nón chín có màu đen hay nâu xỉn, gần hình cầu, dài 9 - 11 mm, rộng 10 - 12 mm khi mở; các vẩy nón thường xếp thành đôi chéo chữ thập, hình khiên với 4 - 5 góc, mặt ngoài nhẵn có mũi nhọn cong. Hạt tối đa 8 - 9 trong một nón cái, hình trứng đều, màu nâu sáng hay nâu đỏ, có sẹo ở đáy, phẳng (dày 1,2 - 1,5 mm), dài 4,5 - 6 mm, rộng 4 - 5 mm , ở hai bên mang 2 cánh mỏng, rộng 0,5 - 1 mm.

Sinh học, sinh thái:

Vào đầu tháng 2 nón cái và hạt đã trưởng thành, có lẽ hạt chín và được phóng thích vào tháng 3 - 4. Rải rác gặp cây con tái sinh trong rừng. Thường mọc trên các đường đỉnh núi đá vôi trong các hốc đất, ở độ cao 1060 - 1180 m chung với các loài Thông khác như Thiết sam giả lá ngắn (Pseudotsuga brevifolia W. C. Cheng & L. K. Fu), Thiết sam đông bắc (Tsuga chinensis (Franch.) Pritz.).

Phân bố:

Trong nước: Mới thấy ở Hà Giang (Quản Bạ: Cán Tỷ, Bát Đại Sơn; Yên Minh: Lao và Chải).

Nước ngoài: Chưa có dẫn liệu.

Giá trị:

Nguồn gen quí hiếm và độc đáo, loài đặc hữu của Việt Nam. Chi đơn loài. Gỗ thớ mịn, cứng, màu vàng nâu, thơm, khả năng chống mối mọt tốt, dùng đóng đồ gỗ cao cấp và trước đây dùng làm quan tài. Hạt và tinh dầu gỗ dùng làm thuốc.

Tình trạng:

Mới chỉ được phát hiện ở một diện tích rất nhỏ, trên các đường đỉnh núi đá vôi còn rừng sót lại với số lượng cây rất ít. Tái sinh chậm với cây con hay cây mạ rải rác, có lẽ việc nảy mầm không thuận lợi hoặc do rừng bị phá. Trong những năm trước đây nhiều cây có đường kính 30 - 50 cm hay hơn bị khai thác nhiều. Loài có nguy cơ bị tuyệt chủng nếu môi trường sống vẫn tiếp tục bị tàn phá và gỗ bị hai thác.

Phân hạng: CR B1+2b,c,e.

Biện pháp bảo vệ:

Loài có trong Danh mục Thực vật rừng, Động vật rừng nguy cấp, quý hiếm (nhóm 1) của Nghị định số 32/2006/NĐ - CP ngày 30/3/2006 của Chính phủ để nghiêm cấm khai thác, sử dụng vì mục đích thương mại. Bảo vệ nghiêm ngặt tại khu Bảo tồn thiên nhiên Bát Đại Sơn và với những cá thể đã biết. Cần nghiên cứu kỹ về sinh học, sinh thái, phân bố để phát triển nhằm bảo tồn nguồn gen, phục vụ cho việc trồng rừng hoặc trồng để bảo tồn ngoại vi (Ex situ) tại một số vườn quốc gia và khu bảo tồn thiên nhiên.

Tài liệu dẫn: Sách đỏ Việt Nam 2007 - phần thực vật - trang 494.