|
NHỮNG LOÀI LIPARIS SP. GHI NHẬN Ở KHU BTTN HÒN BÀ, KHÁNH HÒA
Trương Bá Vương - Viện sinh học nhiệt đới.
Đợt khảo sát mới đây của nhóm nghiên cứu Viện Sinh học nhiệt đới - Viện Hàn Lâm khoa học công nghệ Việt Nam và Viện thực vật Komarov vào tháng 5 năm 2016 một loài hoa lan mới đã được công bố trên tạp chí Turczaninowia là Liparis honbaensis Aver et. Vuong. Ngoài ra nhóm nghiên cứu còn ghi nhận 12 loài Liparis khác.
Liparis Rich. là một chi gồm khá nhiều loài với từ 320 đến 350 loài phân bố từ vùng nhiệt đới, á nhiệt đới và ôn đới với khu đa dạng sinh nhất nhất là ở khu vực Nhiệt đới châu Á. Ở Thái Lan có 35 loài, Lào 13 loài và Trung Quốc 63 loài. Ở Việt Nam, do còn nhiều khu vực chưa được khảo sát hết còn chứa đựng nhiều thông tin mới, số loài thuộc chi Liparis có 55 loài tính đến hiện nay.
1. Lan tai dê môi tim - Liparis mamillata Aver.
Lan mọc trên đá. Giả hành 1 lá hình trứng khoảng 1.7 cm chiều cao. Lá hình trứng 4.5 - 4.7 cm dài, 3 - 3.2 cm rộng, đầu nhọn., có cuống 2 cm chiều dài. Phát hoa mọc cùng với chồi mới dài khoảng 11 cm, phát hoa có cánh 2 bên khoảng 0.5 mm, mang từ 3 đến 15 hoa. Hoa khoảng 2 cm, cuống hoa từ 5 đến 6 mm, màu tím, lá đài màu xanh nhợt, cánh hoa và môi hoa màu tím thẫm. Các lá đài thuông, mép cong vào trong, 8 - 9 mm dài, 2.5 mm rộng, cánh hoa mép cong vào trong như hình kim. Môi hoa không chia thùy 8 - 9 mm dài, 4 - 5 mm rồng, đầu nhọn, mép hoa răng cưa mịn đều, gốc môi có 2 thể chai gồ lên sau đó tạo thành 2 đường song song đến đỉnh của môi.
Phân bố: Dak Lak (Núi Chu Yang Sinh), Dak Nong (núi Ta Dung), Khanh Hoa (núi Hon Ba). Đặc hữu. Mọc ở độ cao từ 1400 đến 1500m.
| |
 |
|
 |
| |
 |
|
| |
Lan tai dê môi tim - Liparis mamillata - Ảnh: Trương Bá Vương |
|
2. Lan tai dê ngọc linh - Liparis ngoclinhensis Aver.
Lan mọc trên đá. Giả hành mọc sát nhau, hình trứng cao 3 cm. Lá gần như tròn, 7 - 8 cm dài, 6 - 6.5 cm rộng, cuống lá 2.5 cm chiều dài. Phát hoa mọc cùng với chồi mới dài 17 - 19 cm, mang 19 đến 20 hoa. Hoa nở rộng, lá đàimàu vàng xanh nhạt, cánh hoa màu tím nhạt, môi hoa màu tím xanh, cuống hoa dài từ 3.5 đến 3 cm . Lá đài thuông 1 - 1.2 cm dài, 3.5 mm rộng. Cánh hoa mép cuốn vào trong tại thành hình kim khoảng 8 mm rộng, 1.5 - 2 mm dài, đầu nhọn. Môi hoa không phân thùy, hình trứng ngược, 1 cm dài, 1.2 cm rộng, đầu môi lõm vào trong, đôi khi có một đầu nhọn ở giữa, mép hoa răng cưa, phần cuối của môi có thể chai thuông dài từ gốc đến gần đỉnh môi hoa.
Phân bố: Khánh Hòa (Hòn Bà), Kontum (Ngọc Linh). Loài đặc hữu, phân bố từ độ cao 1.100 đến 1.200m.
| |
 |
|
|
| |
 |
|
| |
Lan tai dê ngọc linh - Liparis ngoclinhensis - Ảnh: Trương Bá Vương |
|
3. Lan tai dê su ten - Liparis sootenzanensis Fukuy.
Lan mọc trên đá. Thân mọc gần sát nhau, 13 - 22 cm long, màu xanh nhạt, hơi cong gần ở gốc. Lá từ 3 đến 4, không cuống, có bẹ ở gốc, hình ellip, 11 - 17 cm dài, 4.5 - 5.8 cm rộng, đầu nhọn dài. Phát hoa mọc cùng chồi mới, 22 đến 25 cm chiều dài, mang 17 đến 18 hoa. Hoa nở rộng màu vàng xanh. Lá đài lưng thuông, 1.6 - 2 cm rộng, 2 mm dài, mép cuộn vào trong, 2 lá đài bên 1.1 - 1.2 cm dài, 2 - 3 mm rộng, đầu nhọn. Cánh hoa nhỏ mảnh hơi cong, 1.5 - 1.6 cm dài. Môi hoa hình trứng ngược khoảng 2cm, đầu lõm, răng cưa; cong ra ngoài ỡ giữa, gốc có 2 thể chai hình tam giác chuyển thành rảnh dài đến giữa môi hoa.
Phân bố: Dak Lak, Dak Nong, Khanh Hoa, Kon Tum, Lam Dong, Nghe An, Quang Binh, Quang Tri, Thua Thien - Hue. Taiwan.
| |
 |
|
|
| |
 |
|
| |
Lan tai dê su ten - Liparis sootenzanensis - Ảnh: Trương Bá Vương |
|
4. Lan tai dê bắc - Liparis balansae Gagnep.
Cây mọc trên đá. Giả hành hình trứng khoảng 2cm chiều cao, mọc sát với nhau, có một lá. Lá không có cuống, hình ellip từ 12 cm dài, 2.8 cm rộng, đầu nhọn. Phá hoa mọc cùng giả hành mới, đầu phát hoa hơicong xuống dài từ 20 đến 21.5 cm, mang khoảng 8 hoa cách xa nhau, cuống hoa dài từ 1.3 đến 1.5 cm. Hoa màu xanh đều, nở rộng. Lá đài lưng thuông hẹp 1.3 - 1.4 cm long, 3 mm wide, mép lá cuốn vào trong, đầu tròn, 2 lá đài bên thuông dài 1 - 1.2 cm dài, 3 mm rộng, đầu tròn. Cánh hoa hình kim dài từ 1.2 - 1.3 cm. Môi hoa hình trứng ngược rộng, không phân thùy 1.2 - 1.3 cm rộng và dài, đầu lõm vào trong và có 1 phần nhọn ở giữa, môi cong ra ngoài gần ở gốc; môi hoa ở phần cuối có 2 thể chai màu xanh đậm.
Phân bố: Da Nang, Dak Lak, Ha Giang, Ha Tinh, Hanoi, Khanh Hoa, Kon Tum, Lam Dong, Lao Cai, Ninh Thuan, Phu Tho, Thua Thien - Hue, Vinh Phuc. China, Thailand.
| |
 |
|
|
| |
 |
|
| |
Lan tai dê bắc - Liparis balansae - Ảnh: Trương Bá Vương |
|
5. Lan tai dê giáo - Liparis bootanesis Griff.
Cây mọc trên đá. Giả hành 1 la, 1 hình trứng 2 cm cao, mọc sát nhau. Lá từ 15 - 16 cm dài, 2.5 - 3 cm rộng, cuống lá 1 đến 1.2 cm chiều dài. Phát hóc mọc cùng chồi mới dài đến 15 cm . Hoa nở rộng cùng một màu xanh cam, cuống hoa dài khoảng 2 cm. Lá đài lưng thuông, 9 mm dài, 2.5 mm rộng., mép cuốn vào trong. Hai lá đài bên thuông, 7 mm dài, 3 mm rộng đầu nhọn. Cánh hoa hình kim, khoảng 9 mm chiều dài. Môi hoa hình trứng ngược 8 đến 10 mm chiều dài, cong ở ở gần gốc, đầu lõm vào trong có phần nhọn ở giữa, mép môi hơi cong ra noài và hơi răn cưa., gốc hoa có 2 thể chai hình tam giác.
Phấn bố: Ha Giang, Ha Tinh, Hanoi, Hoa Binh, Khanh Hoa, Kon Tum, Lai Chau, Lam Dong, Lao Cai, Quang Binh, Thai Nguyen, Thanh Hoa, Thu Thien - Hue, Vinh Phuc. Bhutan, China, India, Japan, Java, Malacca Peninsula, Myanmar, Philippines, Taiwan, Thailand. Mọc ở độ cao từ 1400 đến 1500m.
| |
 |
|
|
| |
 |
|
| |
Lan tai dê giáo - Liparis bootanesis - Ảnh: Trương Bá Vương |
|
6. Lan tai dê nhỏ - Liparis cespitosa (Lam.) Lindl.
Lan phụ sinh. Giả hành mang 1 lá, giả hành hình trứng, 5 đến 7 mm chiều cao và rông, mọc sát nhau. Lá thuông, 1.3 - 2.25 cm dài, 0.5 - 0.55 cm rộng, đầu nhọn dài, cuống ngắn khoảng 5 đến 6 mm. Phát hoa mọc cùng chồi mới, từ 3 đến 3.4 cm chiều dài, cuống hoa mỏng manh từ 3 đến 5 mm. Hoa to từ 3 đến 4 mm, màu vàng nhợt cánh hoa và lá đài cong ra sau. Lá đài lưng tròn dai từ 2 - 2.5 mm dài, 1 - 1.5 mm rộng, 2 lá đài bên 2.5 - 3 mm dài, 1 mm rộng. Cánh hoa hình kim, 1 đến 2mm chiều dài. Môi hoa tròn dài hay gần như hình chữ nhật, 2.5 mm chiều dài và 1mm rộng, đầu lõm vào trong, gốc có 2 rảnh hình tam giác, mép môi hơi gợn.
| |
 |
|
|
| |
 |
|
| |
Lan tai dê nhỏ - Liparis cespitosa - Ảnh: Trương Bá Vương |
|
7. Lan tai dê sa pa - Liparis chapaensis Gagnep.
Lan mọc trên đá. Giả hành mang 1 lá, hình trứng, cao 2 cm, 0.6 đến 1 cm rông, mọc sát nhau. Lá thuông dài, hẹp ở gốc, 4.5 - 6 cm dài, 7.5 - 8 mm rộng, đầu nhọn dài, cuống hoa ngắn khoảng 5mm chiều dài. Phát hoa mọc cùng chồi mới, dài từ 4 đến 4.8 cm, cuống hoa dài khoảng 6 mm, mảnh khảnh. Hoa nở rộng, cánh hoa và lá đài màu xanh vàng hay cam nhạt. Lá đài lưng mép cong vô trong 5 mm dài, 1.5 - 2 mm rộng. Hai lá đài bên dài 7mm, và 2 mm chiều rộng, đầu nhọn. Cánh hoa hình kim khoảng 5 đến 6 mm chiều dài. Môi hoa không chia thùy, hình trứng ngược 6.5 mm chiều dài, 5 mm chiều rộng, đầu bằng và có một đầu nhỏ ở giữa, môi hoa cong ra ngoài ở giữa môi, mép môi hoa hơi răng cưa, gốc môi có 2 thể chai hình tam giác.
Phân bố: Ha Giang, Ha Tinh, Khanh Hoa, Lam Dong, Lao Cai, Ninh Binh, Vinh
Phuc. China, Myanmar. Ở cao độ 1500m.
| |
 |
|
|
| |
 |
|
| |
Lan tai dê sa pa - Liparis chapaensis - Ảnh: Trương Bá Vương |
|
8. Lan tai dê lớn - Liparis dendrochiloides Seidenf. ex Aver.
Phong phụ sinh trên thân cây. Giả hành 1 lá, hình trứng, 2 cm chiều cao, mọc sát gần nhau. Lá thuông từ 8 - 10 cm chiều dài, 1.5 - 1.8 cm chiều rộng, đầu nhọn. Phát hoa mọc cùng chồi mới dài từ 15 đến 18 cm. Hoa màu vàng nhạt,nhỏ, mở to. Lá đài hình trứng hẹp từ 2 - 2.5 mm chiều dài, 0.5 - 1 mm rộng, đầu nhọn, phần đầu cong ra ngoài. Cánh hoa hẹp như hình kim từ 1.5 đến 2mm chiều dài, mép cánh hoa cong vào trong. Môi hoa không phân thùy hình trứng ngược dài từ 2 đến 2.5 mm , 2mm chiều rộng, đầu nhọn, môi cong ra ngoài ở từ gốc.
Phân bố: Khanh Hoa (Hon Ba mt.), Lam Dong, Lao Cai (sine loc.), Quang Binh.
(Bo Trach; Le Thuy; Quang Ninh), Thanh Hoa (Ba Thuoc), Thua Thien - Hue (Phu Loc; Xuan Loc). Loài đặc hữu.
| |
 |
|
|
| |
 |
|
| |
Lan tai dê lớn - Liparis dendrochiloides - Ảnh: Trương Bá Vương |
|
9. Lan tai dê ẩn - Liparis manii Rchb. f.
Lan phụ sinh. Giả hành 1 lá, mọc sát nhau, hình trứng, cao từ 1.5 đến 2cm. Lá thuông, từ 9 đến 17 cm chiều dài và 0.6-0.8 cm rộng, đầu nhọn. Phát hoa mọc cùng chồi mới dài từ 12 đến 20 cm, phát hoa có cánh. Hoa màu vàng nhạt, cuống hoa mảnh khảnh dài từ 3 đến 3.5mm. Là đài thuông, 2.5 - 3.5 mm chiều dài, đầu tròn, mép cong vào trong. Cánh hoa hình sợi, dài như lá đài. Môi từ 3 đến 3.5 mm dài, chia ra làm 3 thùy; thùy giữa như hình bình hành, 3mm chiều dài rộng 2 đến 2.5mm, mép răn cưa không đều; 2 thùy bên dửng thẳng lên, cong dài 1.5 đến 2mm,đầu nhọn.
| |
 |
|
|
| |
 |
|
| |
Lan tai dê ẩn - Liparis manii - Ảnh: Trương Bá Vương |
|
10. Lan tai dê mỏng - Liparis tenuis Rolfe ex Downie
Phong lan. Giả hành 2 lá, hình trứng hẹp 1.15 - 1.2 cm cao, 4 - 5.5 mm rộng, với 1 đến 2 rảnh xẻ dọc. Lá từ 2 đến 3 cm chiều dài và 7 đến 8 mm chiều rộng, đầu nhọn. Phát hoa mọc ở giữa giả hành, dài từ 7 đến 7.5 cm. Hoa nỏ to màu xnah nhạt, cuống hoa từ 3 đến 3.5 mm chiều dài. Lá đài thuông hẹp từ 4 đến 5.5 cm chiều dài và 1 đến 2mm chiều rộng, đầu nhọn, mép cong vào trong. Cánh hoa cong ra phía sau. Môi hoa bóng, 2.5 mm chiều dài và rộng từ 2.5 đến 3 mm, đầu tròn, có đầu nhọn ở giữa, cong ra ngoài, phần đầu môi gần như tròn, có 2 rãnh hình tam giác ở cuối môi hoa.
Phân bố: Khanh Hoa. Thailand.
| |
 |
|
|
| |
 |
|
| |
Lan tai dê mỏng - Liparis tenuis - Ảnh: Trương Bá Vương |
|
11. Lan tai dê dẹt - Liparis compressa (Blume) Lindl.
Lan phụ sinh. Giả hành mang 1 lá, giả hành hình trứng cao từ 1.3 đến 1.5 cm, các giả hành cách nhau từ 2.3 đến 4cm. Lá thuông hẹp từ 19 - 23 cm dài, 1.5 - 1.8 cm rộng, đầu nhọn, cuống lá ngắn từ 1.3 đến 2.5cm. Phát hoa mọc từ giữa giả hành dài từ 15 đến 25 cm, có cánh, các lá hoa (floral bracts) xếp thành 2 hàng dọc, phần gốc chồng lên nhau tạo thành 1 hàng dài. Hoa nở từng cặp hoặc từng 1 hoa, màu cam hoặc cam nhạt, to khoảng 1.3 cm, các lá đài cong phía sau môi hoa, cảnh hoa vuông góc 900 so với bầu, cuống hoa dài từ 1.2 đến 1.3 cm. Lá đài thuông, dài từ 1 đến 1.1 cm và rộng 2mm, mép hơi cong vào trong. Cánh hoa hình kim khoảng 1cm chiều dài, đầu nhọn, mép cong cuộn vào trong. Môi hoa hình tròn từ 1.2 đến 1.2 cm dài và rông, đầu hoa lõm vào trong và có một mấu nhọn ở giữa đỉnh, dưới gốc môi có 1 rãnh ở giữa đi từ gốc môi đến đầu môi.
Phân bố: Dak Lak, Khanh Hoa, Lam Dong. Java, Kalimantan, Malacca Peninsula, Philippines, Sulawesi, Sumatra.
| |
 |
|
|
| |
 |
|
| |
Lan tai dê dẹt - Liparis compressa - Ảnh: Trương Bá Vương |
|
12. Lan tai dê gù - Liparis gibbosa Finet
Lan phụ sinh. Giả hành hình trứng hơi dẹp cao 1 đến 1.2 cm, các giả hành cách nhau từ 0.5-2cm . Lá một chiếc, thuông dài từ 15 đến 18 cm, rộng 8 đến 9mm, đầu nhọn, cuốn ngắn từ 2 đến 2.3 cm. Phát hoa ở giữa giả hành dài 13 đến 15cm, có cánh, các lá hoa (floral bract) xếp thành 2 hàng chồng lên nhau kéo dài. Hoa màu cam to khoảng 6mm, lá đài cong về phía sau, cánh hoa thẳng đứng, cuống hoa mỏng mảnh dài 5 đến 7mm. Lá đài hình trứng hẹp từ 4 đến 5mm chiều dài, 2mm chiều rộng, đầu tròng, mép hơi cuộn vào trong. Cánh hoa hình thuông hẹp ở gốc dài 4mm và rộng 1.5 mm. Môi hoa dài 3 đến 3.5mm, đầu nhọn, cong ra bên ngoài, gốc có 2 phần gồ lên tạo thành 2 thể chai, và 2 rãnh.
Phân bố: Khanh Hoa, Lam Dong, Ninh Thuan. Indonesia, Laos, Malacca. Peninsula, Myanmar, New Guinea, Sri Lanka, Thailand. Phân bố từ cao độ 1000 đến 1050m, dọc bờ suối.
| |
 |
|
|
| |
 |
|
| |
Lan tai dê gù - Liparis gibbosa - Ảnh: Trương Bá Vương |
|
Tổng cộng 13 loài thuộc chi Liparis sp. ghi nhận ở Khu BTTN Hòn Bà nhưng đây có thể chưa phải là con số cuối cùng. Bởi vì khi không có hoa các loài thuộc chi Liparis đôi khi nhìn rất giống nhau về hình dang giả hành cũng như lá, tuy nhiên khi ra hoa có thể rất khác nhau. Do đó cần có thời gian nghiên cứu kỹ lưỡng hơn cũng như mở rộng vùng nghiên cứu để có thể bao quát hết các sinh cảnh khác nhau. Vẫn còn hứa hẹn những thông tin mới cho hệ Lan của Việt Nam.
|
