KƠ NIA
Irvingia malayana
Oliv. ex Benn. 1875
Irvingella malayana
(Oliv. ex A.W.Benn.) Tiegh., 1905
Irvingella harmandiana
Tiegh., 1905
Irvingella oliveri
(Pierre) Tiegh., 1905
Irvingia longipedicellata
Gagnep., 1946
Họ: Kơ nia Irvingiaceae
Bộ: Cam Rutales
Đặc điểm nhận dạng:
Cây gỗ lớn, thường xanh, cao 15 - 30 m hay hơn đường kính 40 - 60 cm hay hơn,gốc
thường có khía,
bạnh vè. Vỏ thân màu nâu hồng hay xám
hồng,bong thành mảng rất nhỏ, thịt vỏ dày 6 cm, có sạn màu vàng. Cành con màu nâu,
nhiều bì khổng. Tán cây hình trứng, rậm rạp,
màu xanh thẫm. Lá đơn, mọc chụm ở đầu cành, mặt trên màu xanh, bóng , mặt
dưới màu xanh nhạt; phiến lá hình trái xoan, dài 9 - 11 cm, rộng 4 - 5 cm, gân
bên 10 - 11 đôi, khi non lá có màu tím nhạt; cuống lá dài 1 - 1,2 cm. Lá kèm
hình dùi, dài 2 - 3,5 cm.
Cụm hoa chùm, mọc ở nách lá Hoa nhỏ, màu
trắng, cánh 4 - 5. Nhị 10. Có triền bao xung quanh nhụy; bầu 2 ô. Quả hình trái
xoan, dài 3 - 4 cm, rộng 2,5 - 2,7 cm, khi chín màu vàng nhạt; 1 hạt.
Sinh học, sinh thái:
Mùa hoa tháng 5 - 6, mùa quả tháng 9 - 11. Tái sinh bằng chồi và
hạt. Mọc trong rừng mưa nhiệt đới thường
xanh mưa mùa ẩm hay rừng cây nửa rụng lá, ít gặp trong rừng thưa. Khi nhỏ cây ưa
bóng và chỉ tái sinh dưới tán rừng. Có khả năng chiu hạn. Không bị chết do chất
độc hóa học thời kỳ chiến tranh chống Mỹ.
Phân bố:
Trong nước: Từ Quảng Nam - Đà Nẵng đến Nam Bộ. Tập trung nhiều ở Tây Nguyên. Còn
có ở Bà Rịa - Vũng Tàu (Côn Đảo) , Kiên Giang (đảo Phú Quốc và cho đến đảo Thổ
Chu).
Nước ngoài: Borneo, Campuchia, Jawa, Lào, Malaya, Myanmar, Sumatera, Thái Lan.
Giá trị:
Gỗ màu vàng nhạt,
gỗ rất cứng, cây to nhưng hay bị thối ruột
và dễ bị mối mọt, nên ít được sử dụng trong xây dựng. Nhân dân địa phương dùng
gỗ làm cối hay chày, hoặc đốt than hầm . (Quả chín có vị ngọt, ăn được và nhân
hạt cũng ăn được). Hạt cho dầu màu trắng hay vàng, mùi dễ chịu, dùng làm xà
phòng. dầu thắp đèn. Vỏ thân dùng làm thuốc cho phụ nữ mới sinh.
Tình trạng:
Sẽ nguy cấp. Mặc dù số lượng cá thể không ít, nhu cầu sử dụng không nhiều, nhưng
vẫn bị khai thác chặt phá. đặc biệt để đốt than hầm, làm giảm trữ lượng.
Đề nghị biện pháp bảo vệ:
Khai thác có kế hoạch để bảo vệ một số lượng cây cần thiết
đảm bảo sự tái sinh tự nhiên.
Tài liệu dẫn:
Sách
đỏ Việt Nam 2000 - phần thực vật - trang 164.
