MƯỚP SÁT

Cerbera odollam Gaertn., 1791

Tanghinia odollam (Gaertn.) G.Don, 1837

Odollamia malabarica Raf., 1838

Tanghinia lactaria (Buch.-Ham. ex Spreng.) G.Don, 1839

Excoecaria ovatifolia Noronha, 1790

Họ: Trúc đào Apocynaceae

Bộ: Long đởm Gentianales

Đặc điểm nhận dạng:

Cây gỗ nhỡ hay to, cao chừng 4-6m, cành thô, to, vỏ xù xì, dày, có gỗ mềm, toàn thân có nhựa mủ trắng. Lá mọc so le nhưng hay tập trung ở đầu cành, hình thuôn dài, nhọn ở đầu và ở phía cuống, mặt trên bóng, phiến lá dài chừng 10 - 15cm, rộng 2 - 4cm. Cụm hoa xim, màu trắng, rất thơm, tận cùng với rất nhiều nhánh, Cánh hoa 5, mặt trong ống có lông. Nhị đực 5, lá noãn 2, vòi dài, mảnh đầu nhụy chia 2. Quả hạch,  to bằng quả trứng gà hay hơn. Khi quả còn tươi có thịt dày, xốp, màu xám nhạt, hoặc nâu nhạt hay hơi hồng. Trong hạch có hai hình bán cầu, mặt ngoài khum tròn, mặt trong phẳng và hơi lõm, vỏ hạt cứng, hai lá mầm không đều, ôm vào nhau. Mùa hoa: Từ tháng 2 đến tháng 10.

Sinh học, sinh thái:

Cây mọc hoang dọc các kênh rạch nước lợ, theo bờ nước gần biển hoặc dọc đường ven biển, rừng ngập mặn ven biển. Cây trổ hoa từ tháng 3 - 5. Mùa trái vào tháng 6 - 10. Cây chịu nước, ưa sáng và tái sinh hạt rất tốt. Là một loài khá tốt bảo vệ bờ biển, chống sóng. Hoa nhiều, đẹp, có mùi thơm, có thể trồng làm cảnh trong công viên, ven đường, ven hồ. Quả có độc, nguy hiểm, độc tính của cây Cerbera odollam tồn tại ở trong hạt (trong quả) của nó.

Phân bố:

Việt Nam: Cây mướp sát thường thấy ở hầu khắp vùng kênh rạch các miền Nam nước ta từ Đồng Nai đến Cà Mau.

Thế giới: Bangladesh, Borneo, Campuchia, Ấn Độ, Jawa, Malaysia, Marianas, Myanmar, New Caledonia, Nicobar, Philippines, Queensland, Samoa, Sri Lanka, Sulawesi, Sumatera, Thái Lan, Tonga, đảo Tubuai, Vanuatu.

Công dụng:

Gỗ không tốt, dùng làm củi và trong các công dụng địa phương.Gần đây cây được trồng làm cảnh ở nhiều nơi như các khu du lịch, công viên. Trái mướp sát tròn bóng, mọc đơn độc, vỏ màu xanh mướt trông rất bắt mắt, bên trong có chứa hạt màu xám. Cây mướp sát được xếp vào nhóm cây độc vì trong hạt có chứa các chất cerberin, cerberosid, neriifolin, thevetin rất độc đối với tim, có khả năng gây tử vong. Loại trái độc này có thể gây chết người từ 3 - 6 giờ sau khi ăn phải. Nhựa mủ của cây có tác dụng tẩy mạnh. Ăn phải hạt mướp sát có triệu chứng ngộ độc tương tự như ngộ độc lá trúc đào. Các triệu chứng xuất hiện sau khi ăn 10 - 15 phút, gồm: buồn nôn, đau bụng, nôn ói dữ dội, tiêu chảy sau đó mệt lả. Các triệu chứng thần kinh gồm: nhức đầu, lơ mơ, lú lẫn. Hệ tim mạch thường bị ảnh hưởng nhiều nhất gây rối loạn nhịp tim nghiêm trọng, nhịp tim chậm lại, không đều, trụy tim mạch, tụt huyết áp gây tử vong nhanh nếu không xử trí kịp thời.

Tài liệu dẫn: Cây gỗ kinh tế - Trần Hợp, Nguyễn Bội Quỳnh - trang 51.